Trong ký ức của những người buôn bán ở Wólka Kosowska, những ngày này 2 năm trước,hơn 300 nhân viên Cơ Quan Quản lý Thuế Quốc Gia (KAS) bủa vây Wólka Kosowska từ khắp các ngả đường, 24/7 trong suốt gần tháng trời. Khi đó những người của bộ tài chính cho rằng ở Wólka Kosowska toàn những người hoạt động bất hợp pháp và trốn thuế. Họ đã kiểm tra ngặt nghèo tất cả những xe cộ đi ra và đi vào trong khu vực, hỏi kỹ từng vụ mua bán. Tất cả mọi người đều bị kiểm tra, không trừ một ai, trước hết là khách hàng, những người làm việc buôn bán tại Wólka, người dân địa phương, thậm chí chính bà chủ tịch quận Lesznowola cũng bị kiểm tra kỹ càng khi bà tới thăm một doanh nghiệp trong khu vực. Cũng tháng 12 hai năm về trước nữa, năm 2015, Cục Điều Tra Thuế UKS(tên gọi trước đây của KAS) cũng đã "bủa vây" Wólka Kosowska trong suốt một tháng trời.
Trước nhu cầu cần phải có một tiếng nói chung đối với chính quyền trung ương cũng như địa phương, các cơ quan báo chí truyền thông, đồng thời bảo đảm tính thống nhất trong các hoạt quảng bá khu vực, cũng như giải quyết các vấn đề nội bộ, đầu năm 2016 Hiệp hội hỗ trợ các doanh nghiệp vùng Wólka Kosowska "Wólka Center" chính thức được thành lập. Thành viên sáng lập bao gồm những doanh nhân từ các doanh nghiệp có uy tín trong khu vực, đại diện cho các cộng đồng doanh nghiệp hoạt động tại Wólka Kosowska như cộng đồng Việt Nam, Trung Quốc, Thổ Nhĩ Kỳ. Hiệp hội Wólka Center đã nhanh chóng có cơ hội thể hiện được vai trò của mình. Ngay từ ngày đầu khi KAS tiến hành kiểm tra hàng loạt các quầy hàng, tịch thu, niêm phong và phạt với hậu quả chưa thể lường trước được, Hiệp hội đã chủ động liên lạc với cơ quan quản lý thuế, bày tỏ sự quan ngại thật sự về sự tồn tại của một khu vực kinh doanh từ lâu bảo đảm được việc làm cho hơn 30 ngàn người lao động, đóng nhiều thuế bất động sản cho địa phương. Được sự tín nhiệm và ủy quyền của bà con từ tất cả các hiệp hội trong cộng đồng người Việt, người Thổ Nhĩ Kỳ, người Trung Quốc, bà con đã ủy quyền cho Hiệp hội Wólka Center lên tiếng nói, thương thảo với KAS và bộ tài chính, tìm một giải pháp hợp tình hợp lý cho tình trạng hiện thực lúc đó ở Wólka. Có tới hơn 4000 chữ ký vào bức thư ngỏ gửi Sếp KAS, trong đó chúng ta cam kết thay đổi, và yêu cầu họ không đánh đồng chúng ta với những kẻ làm ăn phi pháp, đồng thời thuyết phục họ cho thêm thời gian để khắc phục những sai phạm.
Hoạt động của bà con, của hiệp hội Wólka Center phối hợp với các tổ chức cộng đồng, cơ quan đại diện, mang lại những kết quả bước đầu khả quan. Sau mấy tuần liên tục gặp mặt, từ cấp tỉnh tới cấp bộ, hiệp hội Wólka Center đã tổ chức được một buổi tiếp xúc đầu tiên giữa lãnh đạo KAS và bà con, từ đó phá tan quan điểm về những người ở Wólka Kosowska là nhóm tội phạm. Cũng từ đó họ cho rằng chúng ta chỉ đơn giản là trốn thuế vì lý do thiếu hiểu biết và những tồn đọng từ một quá trình chuyển đổi. Sự hợp tác của toàn thể bà con khiến cho lãnh đạo bộ thật sự đánh giá cao sự chuyển biến. Thậm chí có nhiều người trong số họ còn cho rằng 6 tháng là quá nhiều để chúng ta trở nên những công ty trong sạch. Sự tin cậy đã khiến cho những vấn đề tưởng như không có thể đề cập tới, cuối cùng cũng đã được đề cập một cách thẳng thắn, cả bên hiệp hội lẫn cơ quan chính quyền từ cấp địa phương và cấp bộ đều tìm cách tháo gỡ để làm sao nhanh chóng trong sạch hóa Wólka.
Quả thật thì bề ngoài Wólka có một bước chuyển mình rõ rệt.
Ngay từ tháng 1/2018 với sự chỉ đạo của bộ, phòng thuế địa phương đã có thủ tục đăng ký Kasa Fiskalna cấp tốc, và chỉ trong 1 tháng gần như toàn bộ các doanh nghiệp phải có Kasa Fiskalna đã sở hữu máy ghi thuế bán lẻ. Các lớp tập huấn thuế của sở thuế Piaseczno có phiên dịch tiếng Việt và tiếng Trung chật cứng người tham dự. Những buổi tìm hiểu phương thức thay đổi do hiệp hội Wólka Center tổ chức đã thu hút được nhiều người tới tham gia thảo luận. Vấn đề hàng tồn kho không có nguồn gốc đã được cơ quan cấp bộ của bộ tài chính tìm cách giải quyết để giải quyết đầu vào cho một bước đầu minh bạch cho cộng đồng buôn bán tại Wólka. Việc nhập khẩu hàng hóa trực tiếp qua các cảng biển của Ba Lan cũng được chỉ đạo trực tiếp. Hàng trăm người tới dự buổi giao lưu giữa Tổng Cục Hải Quan cùng các sở Hải Quan Gdańsk, Szczeciń, tất cả đều tìm tới phương án để hỗ trợ những doanh nghiệp làm ăn nghiêm túc, và bắt đầu một tương lai mới.
Phải ghi nhận sự cố gắng của nhiều doanh nghiệp người Việt, trong lúc nhiều doanh nghiệp Trung Quốc còn đang mông lung, hoặc đang đợi có một thỏa thuận trung gian nào đó, thì những doanh nghiệp người Việt đã chủ động nhập khẩu vào các công ty do chính họ làm chủ. Phải nói là rất nhiều vấn đề nan giải xuất hiện từ khi bắt đầu làm ăn nghiêm túc. Việc nhập khẩu nghiêm túc lại gặp phải những bất cập mà từ trước khi sự thiếu nghiêm túc thì mọi thứ lại vốn quá dễ dàng. Những yêu cầu khắt khe của các cơ quan quản lý của Ba Lan ngoài hải quan ra khiến cho nhiều doanh nghiệp gặp các vấn đề về hành chính, về sự nhiễu sách trong giá cả v.v... Cuối cùng thì với vốn liếng tiếng Ba Lan ít ỏi của nhiều chủ doanh nghiệp thì việc nhập khẩu vẫn có thể được coi là đánh đố. Mỗi khi khó khăn xảy ra thì ngoài trách nhiệm trực tiếp ra, họ không thể tự giải quyết. Ngay kể cả họ có thể hiểu, thì luật pháp vốn lại khá phức tạp so với cách làm là thuê dịch vụ như trước đây. Hơn nữa, ngay cả cơ quan chính quyền của Ba Lan thì trên bảo dưới cũng không nhất thiết phải nghe. Mỗi nhân sự trong bộ máy chính quyền đều có quyền thực hiện pháp luật theo cách mà họ hiểu. Trong khi đó giá tối thiểu lại do EU quyết định theo mặt bằng chung. Từ đó nhiều nhà nhập khẩu đối diện với việc bị hải quan nâng giá một cách phi lý. Mặc dù có sự hỗ trợ của hiệp hội và luật sư, họ có thể đứng ra để kiện những phí lý đó, nhưng do bản tính vốn không muốn phiền hà, nên hầu hết đều chọn cách rút êm cho nhẹ phận.
Có thể nói là làm hoàn toàn trong sạch không hề dễ. Với thói quen hơn 20 năm qua bà con kinh doanh trong cộng đồng quen với việc không bị kiểm soát, hoặc chưa từng bao giờ bị kiểm soát, nhiều người không thể nghĩ tới việc là kinh doanh trong môi trường sẽ bị kiểm soát nghiêm ngặt. Đâu chỉ có người Việt hay người Trung Quốc và Thổ mới không thích bị kiểm soát. Rất nhiều người dân BL cũng chưa từng bao giờ muốn bị kiểm soát. Đất nước Ba Lan có 30 năm chuyển đổi. Trước đó đâu tồn tại nền kinh tế tư nhân. Rât nhiều người trong suốt 30 năm qua họ cũng kinh doanh giống ta, không bị kiểm soát, không muốn bị kiểm soát. Nhưng Ba Lan với sự tiến bộ vượt bực của mình, trong 30 năm họ đã dần dần thay đổi từng bộ phận của nền kinh tế. Mới mấy năm trước đây cộng đồng lái taxi mang cờ Ba Lan trong suốt một năm biểu tình để không dùng Kasa Fiskalna. Nhưng rồi tới bây giờ thì mọi xe taxi đều đã có máy tính thuế. Đó là nhờ sự giáo dục bền bỉ của cả hệ thống truyền thông, mang những kiến thức cơ bản tới cho cộng động, ý thức cho người dân ý nghĩa quan trọng của đồng thuế. Nhờ đó đất nước mới có thể tồn tại, đường sá, trường học, bệnh viện mới có thể xây dựng. Rất nhiều người đang buôn bán với Wólka Kosowska quen với việc đóng thuế một cách hình thức, nghĩa là họ tận dụng phương thức làm ăn vẫn được cho phép dành cho những doanh nghiệp nhỏ, nghĩa là phương thức khai thuế ryczałt - nghĩa là khoán gọn theo năm. Đó là phương thức khai thuế theo % giản đơn, phổ biến cho cách hộ làm ăn nhỏ, một năm không vượt quá các mức 150 ngàn zł, 800 ngàn zł. Phương thức này nếu mang áp dụng cho các doanh nghiệp lớn hơn cũng đồng nghĩa với việc là không thể lấy hóa đơn cho các giao dịch, vì đơn giản là một xe buýt hàng hóa có thể vượt quá khung kích cỡ cho loại hình doanh nghiệp này, khiến cho họ phải làm sổ kinh doanh bình thường, khai thuế mọi giao dịch.
Người tây không lấy hóa đơn, thì người Việt cũng không biết viết hàng hóa có hóa đơn cho ai. KAS biết vậy nên nói, vậy thì khách không lấy hóa đơn thì ta phải gõ vào máy tính thuế toàn bộ số hàng bán được, và đóng 23% VAT. Nói thì dễ. Làm quá khó. Gõ và đóng đủ thì dại với ông hàng xóm. Buôn ai chịu buôn lõm bao giờ. Nên cứ KAS không đứng đường là ta, tây, tàu đồng loạt để máy tính thuế bỏ không. Hiệp hội Wólka Center trong nhiều buổi họp với KAS đã không ít lần đề xuất việc kiểm tra phải bắt nguồn từ gốc, hoặc phải đồng bộ trên toàn Ba Lan. Nếu chỉ tập trung cho Wólka thì đâu cũng sẽ hoàn đó, nguồn hàng không có hóa đơn vốn vẫn là mối quan tâm chủ yếu của khách hàng người BL trên toàn quốc không chỉ có ở riêng Wólka, nó có thể có ở rất nhiều các khu buôn bán tương tự, hay thậm chí ở Tiệp, ở Hung, thậm chí ở Pháp, ở Ý.
Nhân viên KAS kiểm tra kho hàng ( ảnh minh họa).
Từ tháng 1/2018 mỗi doanh nghiệp khi bán hàng đều phải gửi báo cáo các giao dịch tới sở thuế thông qua tệp tin JPK. Thông qua đám mây dữ liệu thu được từ các báo cáo, sở thuế có thể so sánh cách giao dịch, tìm được nguồn gốc các hàng hóa. Nhờ vậy họ cũng phát hiện ra những chuỗi giao dịch đáng nghi ngờ. Trước hết là những chuỗi giao dịch không có nguồn gốc từ nhập khẩu. Đồng thuế VAT được khấu trừ bởi các quầy hàng không được đóng bởi công ty bán hàng cho sở thuế. Đám mây dữ liệu này lớn tới mức mà có lúc KAS khẳng định hầu hết các doanh nghiệp ở Wólka đều liên quan tới chuỗi trốn thuế. Họ tới những doanh nghiệp này và tạm giữ tài sản, tiền bạc phục vụ cho việc hầu tòa sau này. Số tiền thường là từ vài chục ngàn zł tới hàng trăm ngàn zł.
Thông qua việc thường xuyên trao đổi, họp hành, kiến nghị và tìm những giải pháp, KAS nhận thức được rằng việc giáo dục để bà con ta có được ý thức về trách nhiệm đóng thuế là một việc lâu dài, nhìn chung bà con là những người làm ăn chăm chỉ. Tuy nhiên việc trốn thuế có thể châm trước trong quá khứ thì sẽ dần dần không được khoan nhượng trong tương lai. KAS trong suốt 2 năm qua nhiều lần khẳng định không có ý định bóp chết Wólka, mặc dù họ biết là ở đó hầu hết đều mắc một sai phạm nào đó. Điều mà bộ tài chính muốn chỉ là ép các doanh nghiệp của ta vào guồng với chỉ số đóng thuế và sai phạm có xu hương tăng lên để bao giờ đạt tới mức độ chung của toàn Ba Lan thì họ sẽ buông để chỉ tập trung vào từng trường hợp cụ thể.
Một trong những chỉ số mà họ quan tâm đó chính là mức độ đóng thuế chung của toàn bộ khu vực.
Chỉ số này được quan sát từ nhiều năm qua, và có một xu hướng thật chuẩn xác là khi KAS bao vây khu vực thì trong tháng đó báo cáo thuế của khu vực tăng đột biến. Và họ chỉ cần thả ra thì mức độ tự giác giảm cũng đột biến như thế. Một điều cũng rất ngược đời là chính khi KAS bao vây thì bà con đều kiến nghị là kinh doanh giảm hẳn. Tất nhiên là dễ hiểu khi mà số lượng hóa đơn trong những ngày KAS vây được xuất ra gần như 100%. Còn những khi thường không có KAS số lượng hàng bán xuất phát từ sự tự giác không biết có thể nói ở tỷ lệ nào nữa. Ở ta có truyện kể về mâm cỗ đóng 6 mà có 5 người ngồi, chẳng may mất điện lúc bật điện lại thì đĩa giò chỉ còn có 1 miếng. Đó là ta có tư tưởng 'lớn' gặp nhau, ai cũng nghĩ gắp đi 1 miếng thì lúc sau mỗi người một miếng là vừa đủ. KAS tính đổ đồng cả Wólka vào một rọ, các trung tâm vào chung một rọ. Số tiền đóng thuế ở trung tâm nào sụt, thì trung tâm đó sẽ bị KAS tập trung kiểm tra. Phương án tự giác đóng thuế thì ai cũng nghĩ mình không đóng, sẽ có hàng xóm đóng. Cuối cùng thì ai cũng chỉ đối phó.
Suốt 2 năm quan sát KAS thấy ta có thay đổi, theo chiều hướng 'tốt' nghĩa là có tiến bộ, nhưng gọi là có tiến bộ so với hôm qua, còn lâu mới đạt được mức độ mong đợi của họ, nghĩa là tỷ lệ trốn thuế chung cho toàn Ba Lan.
Cộng đồng chúng ta, cả người Việt lẫn người Trung Quốc có xu hướng tìm những giải pháp không chính thống để giải quyết các vấn đề. Nhưng nhìn chung các giải pháp đó giúp đỡ cho một nhóm rất nhỏ tận thu trên cơ sở sự bảo đảm bằng tài sản của toàn thể những người kinh doanh trong khu vực. Việc đóng thuế VAT quan trọng nhất ở khâu thu được thuế nhập khẩu. Khâu này dễ bị thất thu dựa vào lỗ hổng của hệ thống thuế không bảo đảm được việc công ty bán sau khi thu được tiền thuế không nhất thiết nộp số tiền ứng thu thuế đó cho sở thuế. Số tiền thuế đó công ty bán nếu không nộp sẽ do tất cả các công ty trong chuỗi đó cùng chịu chung trách nhiệm. Trách nhiệm này sẽ được miễn nếu như khi mua hàng, công ty mua thanh toán hóa đơn dùng phương thức split-payment, nghĩa là thanh toán netto riêng, vat riêng. KAS khuyến khích bà con mình tham gia vào việc thanh toán này bởi khi đó toàn bộ số hàng được thanh toán thông qua hình thức thành toán này sẽ không bị thất thu thuế VAT. Tuy vậy cho tới bây giờ số tiền thanh toán thông quan split payment cũng vẫn chỉ khoảng 20% tổng số giao dịch.
Có lúc nhân sự KAS cũng nản. Họ nghĩ mình hội đoàn, có thể tung hô là bà con đồng lòng, đóng thuế, nộp ngân sách, thực tế, họ chỉ cần buông ra là chỉ số lại về mức độ ì ạch ban đầu. Nhưng đã 2 năm rồi, không ngày nào không có một vài người của họ ở Wólka. Họ phạt, mức phạt thường là cao nhất. Lãnh đạo bộ mong muốn mức phạt này có tính chất giáo dục, khiến cho bà con doanh nghiệp dần đần có động lực biến đổi, khép vào khuôn mẫu. Nhưng nhân sự của họ không phải ai cũng công minh, do thế nên có lúc họ đi hàng loạt, dọa nếu không đóng phạt 4200 zł thì đếm kho. Với sự phản ánh của hiệp hội, phía KAS cũng đã có những điều chỉnh. Tuy nhiên họ vẫn khẳng định, việc phạt với mức phạt cao nhất xuất phát từ những sai phạm thật sự của từng quầy, mỗi quầy có một lý do khác nhau.
Sự bền bỉ của KAS cho thấy họ đã và sẽ không bỏ qua cho Wólka. Bà con mình thì nghĩ, cùng lắm không may thì chịu phạt, nộp 4200 rồi đợi may mắn. Một số quầy cũng ỳ ra, cũng không có ý muốn tìm cách để khắc phục. 2 năm không phải là ngắn. Những ai thật sự mệt mỏi và không có cơ hội cũng đã tìm cách chuyển hướng sang hình thức kinh doanh khác. Phần còn lại, những người còn bám trụ Wólka vẫn hy vọng, có một ngày chúng ta sẽ trở lại ngày xưa? Việc đó là không tưởng.
Những người BL kinh doanh theo hình thức liều mạng, phó mặc cho may rủi cũng bớt đi rất nhiều rồi, một số cũng bị phạt, một số khác đóng cửa về hưu. Thị trường hàng hóa này có một sự chuyển đổi mạnh. Từ đầu 2020 các máy tính thuế sẽ được nối online với sở thuế. Việc bán hàng không gõ hóa đơn sẽ được chứng minh dễ dàng hơn, đồng thời máy tính cũng dễ đoán ra những công ty tự "phịa" ra doanh thu hơn.
So sánh với những nước phát triển thì chúng ta vẫn còn có rất nhiều cơ hội. Chúng ta có cơ hội để nộp 4500 zł tránh bị phạt tiếp trong thời gian 1 vài tháng tới. Cũng là vì chúng ta quá đông so với sức làm việc của KAS. Đó là cơ hội được rèn luyện để trở nên những người làm ăn nghiêm túc trong một xã hội phát triển. Cần phải nhìn nhận đó là cách tiếp cận văn minh của chính quyền.
Trách nhiệm của người làm doanh nghiệp là phải làm kế toán một cách minh bạch. KAS muốn các doanh nghiệp của ta tiến tới mức độ chuyên nghiệp đó. Tất nhiên là một cách từ từ. Nhưng đã 2 năm trôi qua rồi. Mới đầu thì chúng ta nói không có nguồn gốc hàng hóa, nên không xuất được hóa đơn. Họ họp các vụ trưởng, liên ngành, tạo cho mình cách để mình khai hàng hóa. Hầu như không mấy ai tham gia chương trình này (!). Việc nắm được lượng hàng tồn kho của doanh nghiệp vốn là trách nhiệm của doanh nghiệp. Nhưng hầu hết chúng ta đều ở tình trạng ỳ ra. Khối lượng công việc cho việc làm nghiêm túc là khá lớn, nhưng đó là trách nhiệm của doanh nghiệp. Chẳng có cách gì để giải thích cho việc suốt hai năm mà chúng ta không chịu chuyển đổi nữa. Thật sự thì những gì chúng ta chuyển đổi trong hai năm qua mới được ở mức độ hình thức. Nghĩa là ai bây giờ cũng có máy tính tiền thuế. Ai cũng biết viết hóa đơn VAT!!!. Nhưng chẳng ai buồn đếm xem trong kho của họ thật sự đang có những hàng hóa gì.
Nhìn lại suốt 2 năm, tự thấy là KAS thu thập rất nhiều thông tin về chúng ta. Bây giờ họ tới từng quầy, đã biết ở quầy đó có ai. Những người đó như thế nào. Cách buôn bán, và hình thức cũng như quy mô. Họ theo dõi từng quầy một trong suốt 2 năm qua. Bộ máy bề nổi vận hành như họ đưa lên báo. Những con số thật đáng sợ. Hàng trăm nhân viên, hàng ngàn phiếu phạt. Mỗi phiếu phạt được ghi vào một cái tên, một công ty, tạo lên điểm 'hạnh kiểm' cho cái tên đó, công ty đó. Mọi người lại chủ quan. "Nhận phiếu phạt nghĩa là được lơ một thời gian. Tranh thủ gỡ.". Đó là sự ngây thơ như trẻ nhỏ, không nhìn thấy ai tưởng là không ai thấy mình. Cả hệ thống KAS ngoài những người đến Wólka, còn những người khác làm việc ngầm, còn cả hệ thống máy tính với những thuật toán đã rõ ràng đối tượng hơn. Liệu có ai may mắn được bỏ qua? Họ nói, trước năm 2017 trừ trường hợp cố tình, họ sẽ bỏ qua. Từ 2018 họ sẽ tính hết.
Noel, Tết tây tới rồi, KAS sẽ lại nghỉ. Mình cũng đoán được. Tháng 3/2020 họ sẽ lại đứng đường. Hoặc không? Đó là còn do mình. Hồi tháng 7/2019, hiệp hội Wólka hô hào, bà con hưởng ứng, thuế đóng tăng, split-payment tăng. Họ không có cớ để đứng.
Bởi điều mấy trăm người đi làm việc cũng phải có cái cớ.
Chúng ta là những người quyết định cái cớ cho họ.
Những ai còn ở lại với Wólka, hãy đồng lòng thôi, hãy đi xa cùng với chúng tôi.
Chúc bà con ăn tết vui vẻ.
20/12/2019.
Trần Trọng Hùng
Chủ tịch hiệp hội Wólka Center.
Bình luận