Bể than 210 tỉ tấn sẽ được khai thác như thế nào?

TS Võ Công Nghiệp, nguyên Vụ trưởng Vụ Địa chất thủy văn, Tổng cục Địa chất: Nếu cả đồng bằng Bắc Bộ lún xuống...

Khai thác khoáng sản phục vụ công nghiệp hóa là nên làm, đó là điều tốt, nhưng chúng ta phải cân nhắc kỹ lưỡng. Những lợi nhuận mà dự án mang lại có bù được thiệt hại hay không? Thậm chí có thể về mặt kinh tế có lợi nhưng bất lợi về xã hội, văn hóa thì không nên cố làm. Sau khi nghiên cứu, phản biện, chúng tôi nêu ra cho phía lập đề án khá nhiều những câu hỏi và nhiều câu hỏi vẫn chưa được trả lời một cách thuyết phục. Khi khai thác khoáng sản phải biết liên kết lợi ích của các ngành khác như nông nghiệp, ngư nghiệp, môi trường.  Đồng bằng Bắc Bộ là một trong hai vựa lúa, là một vùng sinh thái rất quan trọng, đụng chạm đến nó có thể gây thiệt hại không lường trước được. Ở ĐBSH, địa hình bằng phẳng, đất cát, thịt mềm bở, khi khai thác, mình phải bơm nước ra, cho mực nước ngầm hạ xuống để xuống đào hầm lò. Khí hóa than ngầm thì cũng phải hút nước ra. Hút nước ra đất bở rời sẽ dễ lún xuống, dễ xảy ra tình trạng phễu hạ thấp theo đường tròn, đất sẽ lún xuống theo hình phễu lan tỏa từ tâm ra xung quanh. Thậm chí cả hệ thống đê điều cũng có nguy cơ bị ảnh hưởng. Nếu cả đồng bằng Bắc Bộ lún xuống, nước biển xâm nhập vào thì đó là điều rất đáng lo ngại. Chúng ta đang gặp vấn đề về nước biển dâng, đáng ra ta phải cho đất cao lên, giờ đất sụt xuống, một mặt nước trên nguồn đổ về, nước biển vào thì cả vùng sẽ ngập.

Quá trình lún có thể không diễn ra ngay mà có khi hàng chục năm sau mới lún. Nếu lấy đất đá, phù sa nơi khác về bổ sung lên bề mặt sẽ làm thay đổi thổ nhưỡng, rất khó trồng loại cây vốn đã quen với đất ở vùng này từ trước.

Về môi trường: dù khai thác than ngầm dưới đất nhưng người ta vẫn phải đưa khoáng sản lên mặt, đất đá đào lên phải vun lên thành đống, đất thải sẽ thành núi, chiếm diện tích nhiều, bụi bặm...  Không chỉ tính đến diện tích làm sân bãi, nhà xưởng mà phải tính cả diện tích làm đường sá, công trình phụ trợ, thậm chí nhà máy, xí nghiệp phục vụ khai thác, vận chuyển. Như vậy rất khó tránh được những xáo trộn về mặt xã hội khi tiến hành khai thác quy mô lớn.

Káp Thành Long (ghi)

PGS-TS Nguyễn Đình Hòe - Trưởng ban Phản biện xã hội Hội Bảo vệ thiên nhiên và môi trường VN (thuộc Liên hiệp Các hội khoa học kỹ thuật VN - VUSTA): Tránh trường hợp biến nước ta thành nơi thí nghiệm của nước khác

Tôi cho rằng chỉ có phương pháp khí hóa than ngầm là khả thi đối với bể than ĐBSH. Còn phương pháp hầm lò truyền thống không thể áp dụng vì ở ĐBSH, cần phải khai thác ở độ sâu hàng nghìn mét, trong khi khai thác hầm lò ở Quảng Ninh đơn giản hơn rất nhiều nhưng tai nạn lao động và sự cố hầm mỏ vẫn xảy ra.

Tuy nhiên, bản thân phương pháp khí hóa than ngầm cũng còn nhiều vấn đề cần lưu ý. Thứ nhất, trong quá trình khí hóa than ngầm, chúng ta phải sản xuất ra một lượng hợp chất chứa oxy đưa xuống và đốt cháy để biến than ngầm thành khí CO cực kỳ độc hại, do đó, cũng gây tác động môi trường. Thứ hai, bản thân khí hóa than ngầm là chất rất dễ cháy nổ nên cần phải lưu ý đến công tác an toàn cháy nổ.

 Bên cạnh đó, không thể bỏ qua nguy cơ lún sụt do khai thác ngầm (làm rỗng tầng đất). Bể than ĐBSH nằm trong khu vực kiến tạo hiện đại hoạt động mạnh, số lượng các đứt gãy đang hoạt động kéo theo hoạt động nứt đất ngầm theo chiều từ dưới sâu lên mặt đất cũng khá dày đặc. Toàn vùng lại nằm trong đới động đất cấp 7, cấp 8, điều này tiềm ẩn nhiều nguy cơ đối với phương pháp khai thác khí hóa than ngầm.

Chẳng hạn, trong quá trình thi công, nếu đường ống bị vỡ do những sự cố như nứt đất, gãy vỡ đường khai thác, khí xì lên... thì công tác quản trị rủi ro và sự cố thế nào? Nếu khí than khai thác được (rất độc hại) theo những khe nứt địa chất xì lên trên mặt đất, tràn vào các vùng dân cư thì phải ứng phó thế nào? Tập đoàn TKV cần tiên liệu những rủi ro này.

Ngoài ra, phương pháp để lại những rẻo than làm cột trụ để chống sụt lún cũng phải xem xét thật kỹ, vì than ở đây là than nâu - một loại trầm tích mới ở giai đoạn đầu của quá trình hình thành đá, có sức chịu tải kém. Ngay cả chuyện cần phải khoan 4.100 lỗ khoan thăm dò - tức gấp đôi tổng số mũi khoan mà ngành than đã khoan trong 120 năm qua, thì liệu chúng ta có quản trị được những “cửa sổ” thủy văn đó không, hay để mọi thứ ô nhiễm trên mặt ngấm xuống dưới, làm hỏng tầng nước ngầm?

Tóm lại, công nghệ khí hóa than ngầm đã được thí điểm ở nhiều nước trên thế giới nhưng đến giờ vẫn chưa được hoàn thiện ở mức khai thác thương mại. VN cũng chưa có kinh nghiệm nào về khai thác và quản trị môi trường của khí hóa than ngầm. Do đó, chúng ta phải tránh trường hợp các nước khác chưa tự tin để khai thác thương phẩm nên chủ trương đầu tư sang mình, biến mình thành nơi thử nghiệm và hoàn thiện công nghệ cho họ.

Theo tôi, có thể khai thác thí điểm nhưng bước đầu nên xuất phát từ quy mô nhỏ để học tập kinh nghiệm, lựa chọn công nghệ và kiểm soát môi trường. Phải có Đánh giá tác động môi trường cho dự án trong khuôn khổ Đánh giá môi trường chiến lược cho toàn quy hoạch. Bởi vì, khai thác than ở ĐBSH, xét về vấn đề môi trường, có thể còn chứa nhiều tác động lâu dài và nguy hiểm hơn việc khai thác bauxite và chế biến alumin ở Tây Nguyên, nên phản biện xã hội là vô cùng cần thiết.

P.Thanh (ghi)