Có ai về Đất Tổ một lần mà không lắng tầm hồn mình để nghe một vài câu hát Xoan mê đắm lòng người, không dừng lại nơi vùng ven thành phố Việt Trì Phú Thọ để chiêm ngưỡng di sản văn hóa nhân loại đang được những “pho cổ tích sống” truyền lại cho con cháu. Nơi miền Xoan này, câu hát Xoan hát ghẹo đã in sâu trong tiềm thức của người dân, trong mỗi cây lúa, cánh đồng và mang âm hưởng của dân gian từ ngàn đời nay…
Những làn điệu từ trong lòng nhân dân
Tôi có may mắn được sinh ra và lớn lên ở vùng quê trung du Phú Thọ, miền quê của truyền thuyết, của huyền thoại về cội nguồn Đất Tổ. Ngay từ những ngày còn thơ bé, còn ngồi vắt vẻo trên lưng trâu để thổi sáo mỗi buổi chiều về hay tựa gối bà mỗi trưa hè, tôi được nghe bà kể câu chuyện về những làn điệu quê mình. Bà bảo, hát Xoan, hát Ghẹo rồi thơ Bút Tre, chuyện cười Văn Lang là những “đặc sản” tinh thần của làng quê mình từ bao đời nay. Những “nghệ sĩ nông dân” từ trong cuộc sống lao động bình dị và vất vả đã chiết suất ra những câu ca, những làn điệu làm say đắm lòng người. Chẳng thế mà, hễ ai đặt chân về Phú Thọ, thắp nén nhang trầm, cúi đầu kính cẩn trước anh linh các Vua Hùng cũng lắng nghe thấy vang vong đâu đây quanh núi Nghĩa Lĩnh câu Xoan, câu Ghẹo.
Sinh ra từ trong lòng nhân dân lao động, từ ngàn xưa, những câu hát Xoan Phú Thọ gắn liền với những truyền thuyết và huyền tích thời Hùng Vương. Khi ấy, giữa Vua và chúng dân không phân biệt khoảng cách nên sống gần gũi và chan hòa. Vua đi thăm đồng ruộng, đi về nơi dân ở để xem người dân sinh sống ra sao rồi từ đó, câu chuyện của những làn điệu Xoan được sinh thành và truyền đời cho đến hôm nay. Chỉ là những câu hát đồng quê được người dân hát cho Vua Hùng nghe cho đỡ mệt lúc nghỉ chân, vậy mà những ca từ bình dị ấy đã có sức sống bền bỉ trong lòng nhân dân. Để rồi theo thời gian, câu Xoan đã trở thành một làn điệu không thể thiếu trong đời sống và sinh hoạt văn hóa của cư dân vùng Đất Tổ.
Câu Xoan Phú Thọ từ bao đời nay gắn liền với đời sống của cư dân trồng lúa nước vùng ven sông Thao, sông Hồng. Vào những dịp lễ hội, tết nguyên đán hay giỗ Tổ Hùng Vương, người dân quanh vùng thường tập trung đông đủ ở đình làng để tổ chức lễ hội. Và trong những lễ hội ấy, không thể thiếu những câu hát Xoan làm mê đắm lòng người, gợi lên hồn quê và âm hưởng thời đại. Trước đây, cả tỉnh Phú Thọ và Vĩnh Phúc có 24 làng thuộc 18 xã. Song, hiện nay, hát Xoan chỉ tập trung ở một số làng thuộc tỉnh Phú Thọ như làng Xoan An Thái, Kim Đức, Phượng Lâu của thành Phố Việt Trì. Trong nhiều năm, câu Xoan dường như chỉ được hát lên và lưu giữ nhờ những nghệ nhân Xoan cao tuổi trong làng. Người dân trong vùng nhớ tên các cụ như cụ Nguyễn Thị Quy, cụ Nguyễn Thị Đá, cụ Nguyễn Thị Sung, cụ Bùi Thị Ý…Bên cạnh đó, một số vùng ven như Tây Cốc (Đoan Hùng), Hương Nộn (Tam Nông), Cao Mại (Lâm Thao)…câu Xoan cũng được một số nghệ nhân tâm huyết lưu giữ và truyền lại.
Ngày nay, hát Xoan được lưu giữ không chỉ ở người già mà thế hệ sau này cũng “đắm đuối” với làn điệu quê mình. Việc gìn giữ câu Xoan không chỉ là trách nhiệm của một vài người mà ai ai cũng cần thuộc, cần diễn xướng và truyền dạy cho lớp lớp con cháu những câu Xoan đậm đà chất quê. Chẳng thế mà, bà Nguyễn Thị Lịch, nghệ nhân Xoan của làng Xoan An Thái thành phố Việt Trì cả đời “đắm đuối” câu Xoan và là người được xem như giữ hồn Xoan cho làng, cho cả vùng Đất Tổ này. Sinh ra và lớn lên ở vùng quê Việt Trì Phú Thọ, 12 tuổi đã biết hát Xoan, bà Lịch năm nay đã ngoài 60 nhưng vẫn ngày ngày mở câu lạc bộ rồi lớp dạy hát Xoan cho thế hệ trẻ. Đội hát Xoan của làng An Thái do bà phụ trách trở nên nổi tiếng và được đi dự thi, đi biểu diễn ở nhiều nơi. Người ta vẫn gọi bà Lịch và những nghệ nhân trong làng Xoan là những “trùm Xoan” bởi họ chính là những người tâm huyết và bỏ công sức lưu giữ và truyền lại những câu Xoan của quê hương mình.
Hát Xoan có không gian diễn xướng hết sức gần gũi, bình dị với con người. Có thể là không gian gốc đa sân đình, nơi người dân thường tụ họp vào dịp lễ hội, có thể là nơi bờ tre ruộng lúa, nơi gắn liền với công việc của người dân…Cũng chính vì thế, giai điệu của hát Xoan cũng hết sức mộc mạc, giản dị và dễ thể hiện. Các nghệ nhân biểu diễn hát Xoan chỉ cần một chiếc trống nhỏ, hai mặt bịt da và đôi ba cặp phách tre. Ngoài ra còn kèm theo các đạo cụ như quạt giấy, phách tre, hồ lô rượu, trống cái, đĩa trầu têm cánh phượng cùng trang phục áo nâu, khăn mỏ quạ với nữ, áo bà ba trắng, khăn chít đối với nam. Thông thường hát Xoan thường là tốp người gồm tốp nam và tốp nữ đứng thành hai hàng song song để vừa hát đối vừa thể hiện sự giao duyên.
Lắng lòng trong những câu Xoan để tâm hồn rộn rã, gần gũi và được sống trong không khí thanh bình, tình tứ và đậm chất quê nơi miền thôn dã: “Ừ a……/Ba mươi cá đi ăn sao/Mùng một cá ở sông Thao cá về/Mùng hai cá đi ăn thề/Mùng 3 cá về cá vượt vũ môn/Làm trai lấy được vợ khôn/Khác nào cá vượt vũ môn hóa rồng…” (Mó cá) hay ““Tềnh là tềnh tang tềnh là tang tềnh/ Trồng bông ta luống a đậu, luống đậu, luống ơ cà/ Ai làm cho luống công ơ ta thế nà/ Chứ đường ai làm, ai làm cho luống/ Rằng ở công đây, ở đây, ở rằng công đây, ở rằng công đây”. Hẳn những người lần đầu nghe những câu hát Xoan vùng Phú Thọ tuy mộc mạc đơn sơ nhưng vẫn thấy mê đắm và khó quên, muốn nghe lại nhiều lần nữa. Còn người nghe rồi thì muốn nghe lại thêm nữa vì không hiểu sao, câu Xoan cứ da diết trong tâm hồn.
Về làng An Thái, Kim Đức của thành phố Việt Trì hay những vùng ven sông Thao, sông Lô, hẳn ai cũng ít nhiều lắng nghe được những làn điệu Xoan da diết. Những bài hát như hát gái, bỏ bộ, xin huê, đố huê, đố chữ, gài huê, hát đúm, đánh cá…từ lâu đã in sâu vào trong tâm hồn người dân trung du. Khi cấy lúa, khi cày ruộng, người ta cũng có thể nhẩm hát đôi ba câu Xoan để xua đi mệt nhọc:
Bên nam hát:
Anh đố em biết huê gì nở trên rừng bạc bội?
Anh đố em biết huê gì nở nội đồng không?
Anh đố em biết huê gì nở bẩy tám lần chông?
Anh đố em biết huê gì nở mùa đông hoa vàng trắng vàng?
Bên nữ đáp:
Anh đã đố thời em sẽ giảng
(Qua hòa) anh chẳng biết thời em giảng anh nghe:
Huê sim, huê mua nở trên rừng bạc bội
Nhược bằng huê lúa nở nội đồng không
Nhược bằng huê dứa nở bẩy tám lần chông
Nhược bằng huê cải nở mùa đông vàng trắng vàng.
Mới nghe qua thôi, ai chưa từng nghe hát Xoan cũng thấy những câu ca gần gũi quá chừng, cũng thấy không gian làng quê thanh bình yên ả hiện ra trước mắt. Nghe rồi, thấy tâm hồn lắng đọng và bồi hồi cảm xúc về cái đẹp, cái nhân văn trong mỗi làn điệu.
Dưới sân đình, sân đền, những trùm Xoan của các phường Xoan đang mải miết truyền dạy cho bọn trẻ những câu Xoan của quê mình. Rồi những nhà trường quanh vùng Việt Trì cũng đã đưa câu hát Xoan vào trong những chương trình ngoại khóa cho học sinh. Thế mới biết, những câu Xoan mộc mạc, gần gũi kia quý giá nhường nào. Mỗi người dân quê nơi Đất Tổ đang ngày đêm gìn giữ và truyền lại tài sản vô giá này của làng.
Dù ai đi ngược về xuôi
Nhờ ngày giỗ Tổ mùng 10 tháng 3
Câu ca từ bao đời nay được những con dân đất Việt ở mọi miền truyền nhau để nhớ về cội nguồn dân tộc. Có ai về miền cổ tích tháng ba, về với hội đền Hùng hồn thiêng sông núi, về nơi đây để lắng nghe những câu hát Xoan vang vọng mái đình làng. Hồn quê là đây, tiếng đồng vọng của cha ông là đây. Dòng chảy của miền truyền thuyết dường như không bao giờ cạn bởi những câu hát Xoan kia sẽ được những người dân miền trung du gìn giữ và truyền lại đến mai sau.
Câu ca di sản có sức sống từ ngàn đời nơi miền quê Đất Tổ. Có ai về Phú Thọ trong hành trình về nguồn cội hãy lắng lòng mình để thưởng thức những câu Xoan làm mê đắm lòng người từ bao đời nay.
Nguyễn Thế Lượng
Trường Trung học phổ thông Hạ Hòa- Phú Thọ
Bình luận