WHO, 12/01/2021
Cho đến tháng 12/2020, đã có trên 200 ứng viên cho vác xin ngừa COVID-19 đã được làm, trong đó có ít nhất 52 ứng viên vác xin đang thử nghiệm trên người. Có nhiều các vac-xin khác đang ở giai đoạn thử nghiệm I/II, chúng sẽ vào giai đoạn III trong các tháng tới.
Tại sao ta có nhiều vac-xin đang được làm như vậy?
Thông thường nhiều ứng viên cho vác xin sẽ được đánh giá để biết chúng vừa an toàn và vừa có tác dụng. Ví dụ với tất cả các vác-xin được nghiên cứu trong các phòng thí nghiệm và phòng thí nghiệm trên động vật thì cứ 100 vác-xin chỉ có khoảng 7 vác-xin được cho là đủ tốt để chuyển sang thí nghiệm lâm sàng trên người mà thôi. Còn trong số tất cả các vác-xin được đêm ra thử nghiệm lâm sàng thì chỉ có một phần năm số vác-xin là thành công. Do vậy khi có nhiều vác-xin đang được phát triển thì cơ hội tìm ra một hay nhiều hơn các vác-xin sẽ tỏ ra an toàn và có hiệu quả chống bệnh.
Các dạng chính của vác-xin
Có ba cách chính để làm một vác-xin:
Dùng toàn bộ vi-rus hay vi khuẩn
Dùng một phần mà phần đó kích hoạt hệ miễn dịch
Chỉ vật liệu di truyền cho thông tin tạo ra loại protein đặc chủng mà không phải toàn bộ vi-rus.
Cách 1: dùng toàn bộ vi-rus
1a- Vác-xin dùng vi-rus không hoạt động
Cách thứ nhất để làm một vac-xin là lấy một loại vi-rus hay vi khuẩn mang bệnh, hoặc một loại rất giống chúng, sau đó dùng hóa chất, nhiệt độ hay phóng xạ để làm nó không hoạt động nữa. Cách làm này dùng một công nghệ đã được chúng minh là áp dụng được cho người – chính bằng con đường này người ta chế vac-xin ngừa bệnh cúm và bệnh bại liệt – và các vác-xin này có thể được sản xuất trên một quy mô hợp lý.
Tuy nhiên cách làm này đòi hỏi có một phòng thí nghiệm đặc biệt có khả năng nuôi vi-rus hay vi khuẩn an toàn, quá trình sản xuất tương đối lâu, và thường đòi hỏi cung cấp hai hay ba liều.
1b- Vác-xin dùng vi-rus sống bị làm yếu đi
Vác-xin dùng vi-rus sống bị làm yếu đi dùng một vi-rus còn sống hay một vi-rus rất giống nó. Vác-xin bệnh sởi, bệnh quai bị, rubella (MMR), thủy đậu và bệnh zona là các ví dụ của vac-xin loại này. Cách này dùng công nghệ giống như vác-xin dùng vi-rus không hoạt động nữa và có thể sản xuất ở quy mô lớn. Tuy nhiên, vác-xin loại này không thích hợp cho những người có hệ thống miễn dịch đã bị tổn thương.
1c -Vác-xin dạng vec-tơ sống
Loại vác-xin này dùng một vi-rus sống để tải một phần đặc biệt, được gọi là các protein, của mầm bệnh sao cho nó có thể kích hoạt hệ thống miễn dịch chống lại bệnh ấy. Để làm điều này, các lệnh tạo ra các bộ phận đặc biệt của bệnh ta nghiên cứu được đưa vào bên trong một loại vi-rus an toàn. Vi-rus an toàn này đóng vai trò một nền hay một vec-tơ để đưa chất protein vào trong cơ thể. Chất protein ấy kích hoạt hệ thống đề kháng. Vác-xin ngừa bệnh Ebola là vac-xin loại vec-tơ sống và loại này có thể chế ra khá nhanh.
Cách 2: dùng một bộ phận của vi-rus
Vác-xin dùng bộ phận là loại chỉ dùng các phần rất đặc biệt của một vi-rus hay vi khuẩn mà hệ thống miễn dịch của cơ thể phải nhận biết. Nó không chứa toàn bộ vi khuẩn hay không dùng một vi-rus an toàn làm vec-tơ. Bộ phận của vi-rus có thể là các protein hay chất đường. Nhiều vác-xin của thời thơ ấu là vac-xin loại này, bảo vệ con người trước các bệnh như ho gà, uốn ván, bạch hầu và viêm màng não (meningococcal meningitis).
Cách 3: di truyền (axit nucleic vác xin)
Khác với các cách chế vac-xin dùng hoặc toàn bộ vi-rus đã bị làm yếu đi hay đã chết, hoặc dùng một bộ phận của chúng, vac-xin dùng axit nucleic chỉ dùng một phần của vật liệu di truyền chứa các lệnh cho các protein đặc chủng mà không phải của cả vi-rus. DNA và RNA là các lệnh mà tế bào của chúng ta dùng để tạo ra các protein. Trong các tế bào của chúng ta, đầu tiên DNA chuyển thành RNA thông tin, sau đó nó được dùng như một bản thiết kế để tạo ra các protein đặc chủng.
Vac-xin dùng axit nucleic đưa tập hợp một số lệnh đặc biệt vào các tế bào của chúng ta, có thể như DNA hay mRNA, để chúng tạo ra loại protein đặc chủng mà hệ miễn dịch của chúng ta cần nhận biết và có đối sách.
Cách dùng axit nucleic là cách mới để chế vac-xin. Trước khi có đại dịch COVID-19, chưa có loại nào được thông qua đầy đủ để dùng cho người, dù rằng một số vác-xin DNA, gồm cả loại ngừa các loại ung thư đặc chủng đang được thí nghiệm trên người. Vì có đại dịch nên các nghiên cứu trong lĩnh vực này đã phát triển rất nhanh và một vài loại vác-xin mRNA ngừa COVID-19 đã được cho dùng trong tình hình khẩn cấp, tức giờ có thể mang dùng cho người ngoài phạm vi thử nghiệm lâm sàng.
Ba vác-xin đã được Liên minh Châu Âu mua và đang dùng ở Ba Lan: (người dịch)
Pfizera/BioNTech; Moderna dựa trên mRNA, cách 3
AstraZeneca: cách 1c.
Nguyễn Hữu Viêm
Bình luận